اشتباه (فقه)مردّد شدن چیزی میان چند چیز را اشتباه گویند. از این موضوع در باب‌های مختلف از جمله طهارت، صلات، جهاد، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه و ارث سخن رفته است. فهرست مندرجات۲ - اقسام اشتباه ۳ - شبهۀ غیر محصوره ۴ - شبهۀ محصوره ۴.۱ - اشتباه نجس با پاک ۴.۱.۱ - اشتباه ظرف آب پاک با نجس ۴.۱.۲ - از بین رفتن یکی از دو ظرف ۴.۱.۳ - اشتباه خاک پاک با نجس ۴.۱.۴ - اشتباه لباس نجس با لباس پاک ۴.۲ - اشتباه حلال با حرام ۴.۲.۱ - اشتباه خاک مباح با غصبی ۴.۲.۲ - اشتباه حیوان موطوء با غیر آن ۴.۲.۳ - اشتباه ماهیان زنده با مرده در تور ۴.۳ - اشتباه آب مضاف با مطلق ۴.۴ - اشتباه کافر با مسلمان ۴.۴.۱ - اشتباه میت مسلمان با کافر ۴.۴.۲ - اشتباه پیکر رزمنده مسلمان با کشته کافر ۴.۵ - اشتباه در شرکت ۴.۶ - اشتباه ولیّ میّت با غیر ولیّ ۴.۷ - اشتباه مطلّقه با غیر او ۵ - قرعه و اشتباه ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - موارد اشتباهموارد اشتباه یا همراه علم اجمالی است و یا بدون آن. اشتباه در صورت دوم، به شک بازمی‌گردد. موضوع سخن در این جا اشتباهی است که همراه با علم اجمالی باشد. ۲ - اقسام اشتباهافراد مورد اشتباه یا محصور است و یا غیر محصور. از اوّلی به شبهه محصوره و از دومی به شبهه غیر محصوره تعبیر می‌شود. ۳ - شبهۀ غیر محصورهاگر اشتباه در عدد غیر محصور باشد مانند اشتباه یک ظرف غصبی یا نجس میان هزاران ظرف که به طور معمول مورد استفادۀ انسان نیستند به قول مشهور، اثری بر این علم اجمالی مترتّب نیست و حکم شک را دارد. بنابراین، اجتناب واجب نیست. ۴ - شبهۀ محصورهاشتباه اگر در عدد محصور باشد- مانند اشتباه یک ظرف نجس میان ده ظرف- آثاری دارد که بر حسب موارد اشتباه بدان اشاره می‌شود: ۴.۱ - اشتباه نجس با پاکاحکامی بر اشتباه نجس با پاک بار می‌شود که به آنها اشاره می‌شود. ۴.۱.۱ - اشتباه ظرف آب پاک با نجساگر ظرف آب پاک با ظرف آب نجس مشتبه گردد، به قول مشهور، در آنچه مشروط به طهارت است مانند وضو، اجتناب از همۀ مصادیق شبهه واجب است. امام خمینی در این باره در تحریرالوسیله آورده است: «آبی که نجس بودنش مشتبه باشد - در شبهه محصوره - مانند آب نجس است در اینکه وضو گرفتن با آن جایز نیست. پس اگر آب، منحصر در دو آب مشتبه باشد، باید برای نماز تیمّم کند؛ هرچند که بتواند با یکی از آنها وضو گرفته نماز بخواند و سپس مواضع وضو را با دیگری تطهیر کرده و وضو بگیرد و نمازش را اعاده نماید.» ۴.۱.۲ - از بین رفتن یکی از دو ظرفاگر یکی از دو ظرف آب مشتبه بین طهارت و نجاست بریزد، وضو و غسل با دیگری جایز نیست و بر همین نکته دلالت دارد این مطلب تحریرالوسیله: «اگر یکی از دو ظرف مشتبه (که مسلماً یکی از آن دو نجس است) بریزد واجب است از آن ظرف دیگر اجتناب شود.» و چنانچه شخص جز آن دو، آب دیگری نداشته باشد، باید برای نماز تیمّم کند. ۴.۱.۳ - اشتباه خاک پاک با نجسدر صورت اشتباه خاک پاک با نجس و انحصار خاک در آن دو، واجب است شخص با هر دو تیمّم کند. ۴.۱.۴ - اشتباه لباس نجس با لباس پاکچنانچه لباس نجس با لباس پاک مشتبه شود و شخص لباس دیگری نداشته باشد، اگر مصادیق شبهه دو تا باشد، به قول مشهور، باید با هر کدام یک نماز بخواند، امّا اگر مصادیق شبهه بیشتر باشد، باید نماز را یکی بیشتر از شمار لباس نجس تکرار کند تا یقین به خواندن نماز در لباس پاک حاصل شود، مگر آن که وقت نماز تنگ باشد. در این صورت، اختلاف است که آیا باید بدون لباس (عریان) نماز خوانده شود یا تکرار نماز در هر یک از لباس‌ها به قدر ممکن واجب است. اگر فقط به اندازۀ یک نماز وقت دارد، همان نماز با یکی از لباس‌ها کفایت می‌کند. ۴.۲ - اشتباه حلال با حراماحکامی بر اشتباه حلال با حرام بار می‌شود که به آنها اشاره می‌شود. ۴.۲.۱ - اشتباه خاک مباح با غصبیاگر خاک مباح با غصبی اشتباه شود، تیمّم به هیچ یک از آن دو جایز نیست و اجتناب از هر دو واجب است. ۴.۲.۲ - اشتباه حیوان موطوء با غیر آناگر انسان با حیوانی آمیزش کند، چنانچه آن حیوان در میان چند حیوان دیگر مشتبه شود، در صورت امکان، باید آنها را به دو بخش مساوی تقسیم کرد و قرعه زد و این کار را تکرار کرد تا آن که یکی باقی بماند. آن‌گاه احکام حیوان موطوء بر آن جاری می‌شود. ۴.۲.۳ - اشتباه ماهیان زنده با مرده در توراگر در تور ماهی‌گیری، ماهیانی که زنده از آب گرفته شده‌اند با ماهیان مرده اشتباه شود، به قول مشهور، خوردن همۀ آنها حرام است. ۴.۳ - اشتباه آب مضاف با مطلقاگر آب مضاف با آب مطلق بین دو آب یا بیشتر اشتباه شود و جز آن، آب دیگری نباشد، واجب است وضو یا غسل را با آنها به قدری تکرار کند تا به استعمال آب مطلق یقین نماید. برای مثال، در صورت اشتباه بین دو آب مطلق و مضاف، باید وضو یا غسل را با هر دو تکرار کند. و «اگر در مطلق یا مضاف بودن مایعی شک شود، چنانچه حالت قبلی آن معلوم باشد باید بنا را بر آن گذاشت، مگر در بعضی موارد مانند شبهه مفهومیه و شک در بقای موضوع و اگر حالت سابق آن معلوم نباشد، حدث و خبث را برطرف نمی‌کند و اگر نجاستی به آن برسد درصورتیکه آن مایع قلیل باشد قطعاً نجس می‌شود ولی اگر کثیر (به‌اندازه کرّ) باشد ظاهر آن است که محکوم به طهارت است.» و اما وضو با چنین آبی، پس «درصورتیکه جز آبی که مضاف و مطلق بودن آن مشکوک است آب دیگری نزد او نباشد، پس اگر قبلاً این آب مشکوک، مطلق بوده با آن وضو می‌گیرد، و اگر قبلاً مضاف بوده است تیمّم می‌نماید، و اگر حالت قبلی مشکوک را نداند باید احتیاط کرده هم وضو بگیرد و هم تیمّم نماید.» [۱۶]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۶، کتاب الطهارة، القول:فس شرائط الوضوء، مسالة ۳.
اگر آب مضاف با آب مطلق - در شبهه محصوره - مشتبه شود و غیر از آب مشتبه، نزد او آب دیگری نباشد باید احتیاط کرده و وضو را تکرار نماید به‌طوری که بداند با آب مطلق وضو گرفته است، و قاعده کلی این است که عدد وضوهایی را که می‌گیرد یک عدد بیشتر از شماره معیّن آب مضاف باشد (پس اگر آب مضاف یکی بوده است دو بار و اگر دو تا بوده است باید سه مرتبه وضو بگیرد و به همین منوال). [۱۷]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۶، کتاب الطهارة، القول:فس شرائط الوضوء، مسالة ۴.
۴.۴ - اشتباه کافر با مسلماناحکامی بر اشتباه کافر با مسلمان بار می‌شود که به آنها اشاره می‌شود. ۴.۴.۱ - اشتباه میت مسلمان با کافراگر میت مسلمان با کافر اشتباه شود، دفن هر دو در گورستان مسلمانان جایز است. ۴.۴.۲ - اشتباه پیکر رزمنده مسلمان با کشته کافرچنانچه پیکر رزمندۀ مسلمان با کشتۀ کافر در میدان نبرد اشتباه شود، در چگونگی تشخیص مسلمان از کافر به کوتاه بودن آلت تناسلی یا قرعه، اختلاف است. ۴.۵ - اشتباه در شرکتچنانچه سهم هر یک از شرکا با دیگری اشتباه شود برای رفع اشتباه باید با یکدیگر صلح کنند. ۴.۶ - اشتباه ولیّ میّت با غیر ولیّاگر پسر بزرگ میّت میان دو یا چند نفر از فرزندان او اشتباه شود، در این که قضای نماز میّت بر هیچ یک از آنان واجب نیست یا بر همۀ واجب کفایی است، اختلاف می‌باشد. ۴.۷ - اشتباه مطلّقه با غیر اومردی که یکی از چهار زنش را طلاق داده و پس از ازدواج با زن پنجم، بمیرد، چنانچه زن طلاق داده شده میان چهار زن اشتباه شود، به قول مشهور، زن پنجم با فرض وجود فرزند برای میّت یک چهارم از یک هشتم ترکۀ شوهر را به ارث می‌برد و سه چهارم آن میان چهار زن قبلی به تساوی تقسیم می‌شود. ۵ - قرعه و اشتباهاز راه‌های برطرف کردن اشتباه که در بسیاری از موارد کاربرد دارد، قرعه می‌باشد. ۶ - پانویس۷ - منبع• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۱، ص۵۲۹-۵۳۱. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |